استفاده از گیاهان دارویی یکی از قدیمی‌ترین روش‌های درمان است که در تمامی تمدن‌ها از جمله ایران سابقه طولانی دارد و امروزه نیز از جایگاه ویژه‌ای در علم پزشکی برخوردار است. طرز تهیه داروهای گیاهی به روش‌های مختلفی چون دم‌کرده، جوشانده، شیرابه و… صورت می‌گیرد که در ادامه به توضیح در مورد هر یک از آن‌ها خواهیم پرداخت.
دم‌کرده، بهترین روش تهیه داروهای گیاهی
در بین تمامی روش‌های توصیه شده برای تهیه دارو گیاهی، دم‌کرده با ارزش‌ترین آن‌ها است، زیرا در این روش مواد موثره گیاهان در اثر حرارت زیاد و جوشیدن از بین نمی‌روند.
برای تهیه عصاره دم‌کرده لازم است تا مقدار تعیین شده از گیاه مورد نظر را خرد نموده و با یک فنجان آب جوش (تا حداکثر یک لیتر) هم بزنید و مخلوط می‌نمایند. بعد روی ظرف را پوشانده و ۱۵ تا ۳۰ دقیقه صبر می‌کنند تا دم بکشد. دم‌کرده گیاهی پس از صاف شدن آماده مصرف است.
در مواردی که بیماران نسبت به داروی خاصی عدم تحمل داشته باشند، توصیه می‌شود در اوایل مصرف فقط ۶ تا ۸ دقیقه برای دم کشیدن دارو گیاهی صبر نمایند.
جوشانده، روشی برای مصرف ریشه و دانه گیاهان
روش جوشاندن اغلب برای تهیه داروهای گیاهی توصیه می‌شود که در اثر حرارت دیدن و یا حل شدن در آب مواد موثره آن‌ها از بین نمی‌رود. داروهای گیاهی که از ریشه، پوست، دانه‌ها، ریزم و رزین به دست می‌آیند معمولا به صورت جوشانده مصرف می‌شوند.
توجه داشته باشید برای تهیه جوشانده‌ها نباید از ظروف آهنی استفاده کنید. جوشانده‌های گیاهی را به طور کلی به سه روش می‌توان تهیه کرد:
جوشانده ملایم
در این روش مقدار مورد نظر از گیاه خرد شده را با ۱/۴ لیتر آب جوش مخلوط نموده و می‌گذارند کمی قل بزند، سپس جوشانده را از روی حرارت برداشته و آن را دم می‌کنند. در آخر جوشانده را صاف نموده و مصرف می‌کنند.
جوشانده معمولی
برای تهیه جوشانده معمولی مقدار مشخص شده از گیاه خرد شده را ۱/۴ لیتر آب سرد مخلوط نموده و بر روی حرارت قرار می‌دهند تا به جوش بیاید. سپس جوشانده را صاف کرده و میل می‌نمایند.
جوشانده قوی
در این روش تهیه جوشانده گیاهی، ابتدا مانند روش جوشانده معمولی عمل می‌کنند (مخلوط کردن گیاه خرد شده با ۱/۴ لیوان آب سرد و قرار دادن آن بر روی حرارت تا هنگامی که به نقطه جوش برسد). سپس ظرف جوشانده را از روی شعله دور کرده و روی آن را می‌پوشانند تا ۱۰ دقیقه دم بکشد. بعد از گذشت این زمان جوشانده را صاف کرده و مصرف می‌کنند.
خیساندن، روشی برای تهیه داروهای گیاهی حساس به حرارت
به طور کلی خیساندن داروهای گیاهی به دو روش اصلی انجام می‌شود:
خیساندن با آب سرد
این روش اغلب برای گیاهانی به کار برده می‌شود که مواد موثره آن‌ها در اثر حرارت خراب شده و یا تبخیر می‌گردد. برای تهیه این نوع داروی گیاهی مقدار مورد نظر از گیاه خرد شده را با ۱/۴ لیتر آب سرد مخلوط کرده و درب ظرف را می‌پوشانند. پس از گذشت ۶ تا ۱۲ ساعت عصاره گیاهی آماده است. هرچه مدت زمان خیساندن گیاه بیشتر باشد، عصاره به دست آمده قوی‌تر خواهد بود.
خیسانده‌های الکلی
این روش برای مصرف گیاهان دارویی است که مواد موثره آن‌ها در آب حل نمی‌شود. در این روش بر روی مقدار لازم از گیاه خرد شده مقداری الکل اتیلیک ۶۰٪ می‌ریزند، به طوریکه تمام قسمت‌های گیاه پوشیده شود. سپس درب ظرف را بسته و چند روزی صبر می‌کنند. به منظور تهیه عصاره‌های گیاهی قوی‌تر از الکل خالص و یا ۹۰٪ استفاده می‌شود.
توجه داشته باشید در صورتی که این نوع عصاره جهت استفاده خوراکی، ضدعفونی‌کننده، زخم‌ها، غرغره‌ها و دهان‌شویی‌ها تهیه می‌شود، می‌بایست به طور پیوسته با آب رقیق گردد.
شیرابه، روش استفاده از گیاهان دارویی تازه
برای تهیه شیرابه گیاهان دارویی، ابتدا گیاه تازه را در هاون کوبیده و یا در دستگاه‌های خرد کننده به خوبی له می‌کنند. سپس آن را داخل یک پارچه تمیز ریخته و فشار می‌دهند. چنانچه از این روش تهیه دارو گیاهی به منظور مصرف خوراکی استفاده می‌کنید، توصیه می‌شود هر بار یک قاشق مرباخوری از شیرابه را در مقداری شیر یا آب حل نموده و میل کنید.
پودر، روشی مناسب برای گیاهان خشک شده
در این روش تهیه گیاهان دارویی کافی است تا مقدار تعیین شده از گیاه ر در هاون کوبیده و به صورت پودر درآورید، سپس به وسیله یک الک ریز آن را الک نمایید. برای مصرف خوراکی مقدار مورد نظر از پودر گیاه را در یک قاشق غذاخوری شیر یا آب حل کرده و میل کنید. برای مصرف خارجی مانند سایر پودرها آن را بر روی قسمت مورد نظر بپاشید.
ضماد، نحوه استفاده از گیاهان دارویی به صورت موضعی
به طور کلی ضمادها در مواردی به کار می‌روند که نیاز به رفع کبودی و کوبیدگی، التهاب، احتقان، آرام کردن خراش‌ها، کشیدن چرک از دمل‌ها و خارج کردن سموم از بدن وجود دارد. در این روش معمولا گیاهان به صورت خمیر درآمده و به طور مستقیم بر روی بدن قرار می‌گیرند.
در برخی موارد نیز ابتدا ضماد را بر روی پارچه تمیز کشیده و سپس مورد استفاده قرار می‌دهند. ضماد که با نام‌های بانداژ یا کمپرس نیز شناخته می‌شود، به سه صورت تهیه می‌گردد:
بانداژ یا کمپرس مرطوب نوع اول
در صورتی که پزشک یا کارشناس طب سنتی روش دیگری توصیه نکرده باشد، ابتدا ۱۰ گرم از گیاه خرد شده را در ۱/۴ لیتر آب مانند چای دم می‌کنند. سپس آن را صاف نموده، چلانده و هنگامی که هنوز گرم (نه داغ) است به صورت کمپرس استفاده می‌کنند.
لازم است تا بر روی این کمپرس گرم و مرطوب یک تکه پارچه غیرقابل نفوذ و یا یک دستمال گرم قرار دهید.
بانداژ یا کمپرس مرطوب نوع دوم
در این روش تهیه دارو، گیاه خرد شده را در یک کیسه پارچه‌ای کوچک قرار داده و در داخل آب جوش قرار می‌دهند، سپس آن را صاف نموده و مانند روش اول عمل می‌کنند.
کمپرس‌های گرم و خشک
برای این منظور گیاه دارویی خرد شده را در یک کیسه سفید و تمیز قرار داده و آن را به صورت خشک حرارت می‌دهند. سپس آن را به صورت کمپرس بر روی قسمت مورد نظر می‌گذارند.
روش تهیه دارو گیاهی مخصوص شست و شو
گاهی اوقات گیاهان دارویی برای شست و شوی نواحی مختلف بدن توصیه می‌شوند. در این صورت می‌بایست گیاه دارویی خرد شده را همانطور که چای درست می‌کنند دم کنید. سپس آن را برای شست و شوی زخم‌ها یا قسمت‌های مورد نظر استفاده نمایید.
استفاده از داروهای گیاهی در حمام
برای بهره‌مندی از خواص گیاهان دارویی در حمام، ۱۰۰ گرم از گیاه مورد نظر را به صورت خرد شده در یک لیتر آب جوشانده و صاف می‌کنند. سپس عصاره گیاهی به دست آمده را به آب درون وان یا حوضچه اضافه می‌نمایند. در صورتی که فقط نیاز به پاشویه توسط گیاهی وجود داشته باشد، ۴۰ گرم از آن را در ۱/۴ لیتر آب جوشانده و به کار می‌برند.
در مواردی که گیاهان به راحتی در دسترس باشند کافی است از دم‌کرده ۱۵ دقیقه‌ای گیاه و یا خیسانده سرد ۱۳ ساعته استفاده شود.
نکته مهم در مورد استفاده از گیاهان دارویی
یکی از مواردی که عامل بسیار مهمی در میزان کیفیت و تاثیرگذاری داروهای گیاهی به شمار می‌رود، مرغوب بودن گیاهان دارویی مورد استفاده است. این گیاهان می‌بایست به روش صحیح برداشت شده، خشک و سپس انبار و نگهداری شوند تا مصرف آن‌ها اثر درمانی مطلوب داشته باشد.
همچنین توجه داشته باشید دستور تهیه دارو (دم‌کرده، جوشانده، خیسانده و…) که در نسخه ذکر شده باید به طور دقیق اجرا شود، زیرا در این دستورات مواد موثره موجود در گیاهان در نظر گرفته شده است.
در صورتی که دستور تهیه دارو در دسترس شما نیست (به ویژه در مواردی که برگ و گل گیاهان مورد استفاده است)، توصیه می‌شود از روش دم‌کرده برای مصرف گیاهان استفاده کنید.
جدول اندازه‌گیری
از آنجایی که ممکن است هنگام تهیه داروهای گیاهی وسایل اندازه‌گیری مناسب در اختیار نداشته باشید، می‌توانید از جدول ابزار زیر به عنوان واحد وزن استفاده کنید:
۰/۲۵ گرم = ۱/۴ قاشق مرباخوری
۰/۵ گرم = نصف قاشق مرباخوری
۱ گرم = ۱ قاشق مرباخوری لب پر
۲ گرم = ۱ قاشق مرباخوری سر پر
۳ گرم = ۱ قاشق غذاخوری پر
۴ گرم = ۱ قاشق غذاخوری لب پر
۵ گرم = ۱ قاشف غذاخوری سر پر
یک فنجان = ۱/۴ لیتر آب و حدود ۲۰۰ میلی‌لیتر
در مواردی که کمتر از ۰/۲۵ گرم گیاه لازم است می‌بایست حتما از ترازوهای دقیق استفاده کنید.
سخن پایانی
برگ، گل، ساقه، دانه، شکوفه، ریشه و بذر گیاهان خواص دارویی بسیار زیادی دارند و می‌توانند درمان طبیعی برای بسیاری از بیماری‌ها و مشکلات باشند. در این مقاله که برگرفته از فصل دوم کتاب “طبیعت و سلامتی” نوشته دامون ترابی بود، در مورد انواع روش‌های تهیه داروهای گیاهی صحبت کردیم.
گیاهان دارویی با توجه به مواد موثره‌ای که دارند به روش‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند که دم‌کرده و جوشانده از رایج‌ترین آن‌ها است. توصیه می‌کنیم در صورتی که تهیه گیاهان دارویی با کیفیت و مرغوب برایتان امکان‌پذیر نیست و یا نحوه صحیح استفاده از گیاهی را نمی‌دانید، از داروهای گیاهی آماده موجود در بازار استفاده کنید.
امروزه بسیاری از شرکت‌های داروسازی ایرانی و خارجی بر اساس نسخ کتب معتبر طب سنتی و با کمک پزشکان و متخصصین حوزه گیاه درمانی، انواع دارو گیاهی با کیفیت را تهیه کرده و به بازار عرضه می‌کنند. داروخانه آنلاین دکتر اصیلی از جمله سایت‌های معتبری است که به فروش فرآورده‌ها و مکمل‌های گیاهی می‌پردازد.
داروخانه آنلاین دکتر اصیلی (مفید طب)
منبع: کتاب طبیعت و سلامتی، دامون ترابی
توجه: مقالات مرتبط با پزشکی و سلامت داروخانه مفید طب از منابع معتبر داخلی و خارجی تهیه شده‌اند و صرفا جنبه اطلاع رسانی دارند، بنابراین توصیه درمانی و پزشکی محسوب نمی‌شوند. در صورتی که مشکل پزشکی دارید، لازم است تا برای تشخیص و درمان به پزشک مراجعه نمایید.
