داروهای ترکیبی فرآورده‌هایی هستند که به منظور برطرف کردن نیازهای درمانی بیماران، به طور خاص برای هر بیمار و براساس نسخه پزشک در داروخانه ساخته می‌شوند. از آنجا که این فرآورده‌ها با امکانات موجود در داروخانه‌ها ساخته می‌شوند، همواره ابهاماتی راجع به مدت زمان پایداری و تاریخ انقضای آن‌ها وجود داشته است. در این مقاله مجله سلامت مفید طب، با ما همراه باشید تا در رابطه با نقاط ابهام تعیین تاریخ انقضای داروهای ترکیبی دقیق‌تر بدانیم.
تفاوت تاریخ انقضای داروهای ترکیبی و کارخانه‌ای
در یک تعریف کلی تاریخ انقضای یک محصول عبارت است از زمانی که ایمنی و اثربخشی آن محصول تا پیش از آن تضمین می‌شود.
در مورد تعیین تاریخ انقضای داروهای ترکیبی در مقایسه با داروهای کارخانه‌ای، تفاوت‌های عمده‌ای وجود دارد؛ به طوری که داروساز در کارخانه برای تعیین تاریخ انقضای داروها به انجام مطالعات پایداری در شرایط استاندارد در محدوده‌های زمانی مشخص مبادرت می‌ورزد و این امکان وجود دارد که میزان ماده مؤثره و مواد حاصل از فساد احتمالی، آلودگی میکروبی و سایر عوامل مرتبط با ایمنی و اثر بخشی دارو در طول زمان بررسی شود و بر این اساس تاریخ انقضا روی محصول درج شود.
حال آنکه در مورد فرآورده‌های ترکیبی ساخت دارو به صورت موردی برای بیمار، تفاوت درصد و نوع مواد به کار رفته در هر محصول، امکانات محدود داروخانه در زمینه آنالیز و کنترل کیفی، و البته دوره مصرف کوتاه مدت داروهای ترکیبی از دلایلی هستند که انجام مطالعات پایداری برای تعیین تاریخ انقضای مصرف داروی ترکیبی را دشوار می‌سازد. اما آیا این توجیه برای نادیده گرفتن تاریخ انقضای داروهای ترکیبی، کافی است؟
تاریخ انقضای داروهای ترکیبی در ایران
قوانین و الزامات خاصی درباره چگونگی تعیین و درج تاریخ انقضا یا بهترین زمان مصرف برای اقلام ترکیبی وجود ندارد.
برچسب یک فرآورده ترکیبی باید حاوی اطلاعات ذیل باشد: نام داروخانه، نام بیمار، فرمول دارویی، دستور مصرف، تاریخ ساخت و در صورت نیاز ذکر شرایط و مدت نگهداری.
بنابراین طبق قوانین معمولا داروساز پس از ساخت فرآورده ترکیبی براساس دانسته‌های خود درباره ماده اولیه و واکنش‌های شیمیایی احتمالی، در صورت نیاز زمانی را به عنوان تاریخ انقضای محصول در نظر می‌گیرد.
شاید اصلی‌ترین راهی که در عمل در این سال‌ها برای برطرف کردن این کمبود مدنظر قرار گرفته است، بهره‌گیری داروسازان از دانش فرمولاسیون خود برای تهیه مناسب‌ترین فرمول با امکانات موجود در داروخانه و گاهی درج محتاطانه تاریخ انقضا روی آن است؛ اما آنچه به نظر کاربردی‌تر می رسد توجه به دستور کارهای بین‌المللی در زمینه درج تاریخ انقضای داروهای ترکیبی است.
تاریخ انقضای داروهای ترکیبی در منابع بین‌المللی
دو نگاه اصلی در مورد تاریخ انقضای داروهای ترکیبی وجود دارد که وجه اشتراک هر دو آن ها بر مبنای حضور یا عدم حضور آب در فرمول تهیه شده است. توجه اصولی به آب به خاطر شرایط فساد محصول و تخریب ماده موثره است که به وسیله محیط آبی ایجاد می‌شود.
نگاه اول:
نگاه اول پیشنهاد کتاب‌های بریتانیایی است که کلی‌تر و براساس شکل دارویی بیان می‌شود. در نمونه‌ای از این دستورالعمل‌ها برای پمادها، خمیرها، پودرها و شیاف‌ها به شرط بسته‌بندی صحیح مدت زمان «۳ ماه» را برای مصرف پیشنهاد می‌دهد. از طرفی برای کرم‌ها و ژل‌ها، سوسپانسیون‌ها، امولسیون‌ها، دهانشویه‌ها، لوسیون‌ها و الگزیرها مدت زمان «۴هفته» را توصیه کرده است.
نگاه دوم:
اما نگاه دوم که علمی‌تر و البته محافظه کارانه‌تر به نظر می‌رسد، دستورالعملی است که کتاب‌های مرجع امریکایی پیشنهاد کرده‌اند. فارماکوپه امریکا (USP-NF) معتبرترین مرجع در این زمینه است که بحث جامعی درباره بهترین زمان مصرف داروهای ترکیبی و نحوه تعیین آن برای انواع داروهای ترکیبی دارد.
بر این اساس فارماکوپه امریکا در کنار فصل‌های مختلفی که در مورد اصول بهینه ساخت داروهای ترکیبی (Good Compounding Practices) دارد، اصطلاح بهترین زمان مصرف یا (Beyond-use Date (BUD را برای داروهای ترکیبی تعریف می‌کند که حداکثر زمان تضمین شده و بهترین زمان مصرف برای داروی ترکیبی است که فرآورده ترکیبی پس از آن نباید استفاده شود. این اصطلاحی است که مورد قبول بیشتر کتب مرجع در مورد داروهای ترکیبی است و معادل تاریخ انقضا (Expiry Date) داروهای کارخانه‌ای در نظر گرفته می‌شود.
براساس دستورالعمل فارماکوپه برای تعیین بهترین زمان مصرف (BUD)، در صورتی که در مورد داروی ترکیبی ساخته شده، در مقالات و منابع علمی، اطلاعات پایداری برای فرمولاسیون کاملا مشابه آن وجود داشته باشد، می‌توان با استناد به آن اطلاعات، بهترین زمان مصرف فرآورده را مشخص کرد.
به عنوان مثال در مورد محلول موضعی کلیندامایسین ۲ درصد، در مقالات علمی گزارش شده داروی ترکیبی ساخته شده تا پایان ۶ ماه پس از تولید مقدار ماده موثره قابل قبولی دارد. در صورتی که در داروخانه این محلول از هر نظر مطابق مقاله مذکور تولید و نگهداری شود، می‌توان تاریخ بهترین زمان مصرف (BUD) آن را ۶ ماه پس از تولید در نظر گرفت.
اما موارد بسیاری پیش می آید که در مورد یک داروی ترکیبی اطلاعات پایداری یافت نمی شود. در این حالت فارماکوپه در مورد فرآورده های غیر استریل که در ظروف محکم و مقاوم به نور بسته‌بندی می‌شوند در دمای اتاق (کمتر از ۳۰ درجه سانتی گراد) نگهداری می‌شوند، تاریخ بهترین زمان مصرف (BUD) را به این ترتیب پیشنهاد می‌کند:
۱. برای فرمولاسیون‌های مایع و جامد بدون آب:
وقتی از محصول تجاری آماده به عنوان منبع ماده مؤثره استفاده می‌شود، بهترین زمان مصرف حداکثر ۲۵ درصد زمان باقی مانده تا تاریخ انقضای محصول یا به میزان ۶ ماه (هر کدام کمتر باشد) است. وقتی در ساخت فرآورده دارویی از مواد اولیه استاندارد فارماکوپه‌ای استفاده شود، حداکثر زمان مصرف ۶ ماه است.
۲. برای فرمولاسیون‌های حاوی آب که از مواد اولیه به شکل جامد تهیه شده‌اند:
حداکثر زمان مصرف برای فرآورده‌های مایع خوراکی وقتی در دمای یخچال (بین ۲ تا ۸ درجه سانتی گراد) نگهداری شوند، ۱۴ روز است. (برای فرآورده‌های حاوی آب برای مصرف موضعی این زمان تا ۳۰ روز یا تا پایان دوره مصرف کمتر از ۳۰ روز قابل قبول است.)
برای تمام فرمولاسیون‌های دیگر:
در حداکثر زمان مصرف، ۳۰ روز یا به مدت طول دوره درمان (هر کدام کمتر باشد) است.
لازم به ذکر است هر چند یکی از رویکردهای اساسی در ساخت داروهای ترکیبی، تهیه دارو به صورت فرد به فرد و برای مصرف کوتاه مدت است اما همواره مواردی پیش می‌آید که ساخت فراورده‌ای برای نگهداری طولانی مدت اجتناب ناپذیر است. در اینجا داروساز ناچار به بهره‌گیری از محافظ‌ها (Preservatives) در فرمولاسیون است که انواع مختلفی داشته و بسته به نوع و ترکیبات فرمولاسیون، محافظ مناسب با مقدار تعیین شده و بی‌خطر، به شکلی که به اصل فرمولاسیون ضربه نزند، به فرآورده ساختنی اضافه می‌شود.
جمع بندی
در این مقاله با دیدگاه‌ها و روش‌های مختلف تعیین تاریخ انقضای داروهای ترکیبی که توسط داروساز مخصوص یک بیمار ساخته می‌شود، آشنا شدیم. همانطور که اشاره شد، تعیین تاریخ انقضای داروهای ترکیبی در منابع بین‌المللی بر اساس حضور یا عدم حضور آب در فرمول توصیه شده است و لازم است به این نکته توجه شود که با توجه به این فاکتور، می‌توان در تعیین بهترین زمان مصرف دارو، دقیق‌تر بود.
شما می‌توانید صفحه انواع داروهای گیاهی، مکمل‌های غذایی، مولتی ویتامین‌ها و محصولات آرایشی و بهداشتی را در سایت داروخانه آنلاین دکتر اصیلی (مفید طب) را مشاهده کرده و محصولات دلخواه و مورد نیاز خود را به صورت اینترنتی و آسان سفارش دهید.
